پژوهشی از محمدرضا وکیلی قاضی‌جهانی/ روی‌آوردن مردان به جراحی زیبایی

پژوهشی از جناب آقای محمدرضا وکیلی قاضی‌جهانی

فارغ التحصیل کارشناسی ارشد مطالعات فرهنگی و رسانه ای دانشگاه تهران  

  

نتایج یک پژوهش نشان می‌دهد؛

روی‌آوردن مردان به جراحی زیبایی به معنای قدرت تأثیرگذاری گفتمان زنانه بر مردان است

در واقع فرهنگی- اجتماعی بودن جراحی زیبایی مبین این نکته است که زنان ایرانی می‌توانند از طریق به‌دست‌آوری مالکیت‌های فرهنگی، نشانه‌ای و مالی؛ از آنها برای تعین‌گذاری در روابط و مناسبات اجتماعی ایرانی استفاده کنند. این نوع ترکیب و بازتولید مالکیت‌ها می‌تواند از زن ایرانی فاعل اجتماعی تازه‌ای معرفی کند که با تأثیرپذیری از نهادهای سیاسی، مدیریتی و دولتی، یک نهاد فرهنگی را با اعمال فرهنگی و اجتماعی خود (حتی در داخل نهادهای علمی- فرهنگی کشور) شکل دهد.

در پژوهشی سعی شد دلایل گرایش دختران جوان به جراحی‌های زیبایی مورد بررسی قرار گیرد.

به گزارش مهرخانه، این پِژوهش درصدد است دلایل گرایش دختران دانشجو نسبت به عمل جراحی را بررسی و این گرایش را در چارچوب الگوهای اجتماعی مالکیت مالی، چشم و هم‌چشمی‌ و مصرف متظاهرانه تبیین کند و به این سؤال پاسخ دهد که آیا جراحی‌های زیبایی صورت، یک نوع مصرف تظاهری برای طبقه اجتماعی دانشجویان دختر است؟ و چرا جراحی صورت تا این اندازه برای دانشجویان دختر اهمیت دارد؟

روش جمع‌آوری داده‌ها

در این پژوهش دختران جوان دانشجو برای تحلیل جراحی‌های زیبایی صورت، مطالعه قرار گرفته‌اند؛ لذا ویژگی‌های جنسیتی و نسلی و فعالیت گفتمانی دختران جوان که حضور بیشتری نسبت به پسران در دانشگاه به عنوان یک نهاد رسمی ‌دولتی دارند، مورد توجه قرار گرفته است. حضور بالای این نیروهای فرهنگی و اجتماعی در دانشگاه، می‌تواند به منزله تولید گفتمان از سوی آنها مدنظر قرار گیرد. روشی که برای جمع‌آوری داده‌ها مورد استفاده قرار گرفته، مصاحبه نیمه‌ساختار یافته است. در این پژوهش اعضای نمونه مورد مطالعه 15 نفر هستند که از طریق نمونه‌گیری گلوله‌برفی انتخاب شده‌اند.

دانشگاه به منزله یک نهاد زنانه

استفاده از صورت به منزله در معرض دیدترین (متظاهرانه‌ترین) قسمت بدن در ارتباطات اجتماعی و مجرای ارتباطی در استفاده از زبان غیرکلامی، توسط فاعلان اجتماعی برای تحقق اهداف‌شان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

"تو دانشگاه دخترها زیادند. به نظر من دانشگاه یک مکان مهمی ‌است که دختران به‌طور رسمی‌ در این نهاد رسمی ‌وارد می‌شوند و می‌تواند تعیین‌کنندگی خود را نشان دهند. فهیمه، 21 ساله، علوم سیاسی"

دختران جوان با طرح گزاره بافت موقعیت زنانه، به طرح گزاره‌های دیگری برای تشریح و تصریح دانشگاه به منزله محیط زنانه می‌پردازند. زنان در دانشگاه زیادند، دانشگاه محیطی برای شروع روابط اجتماعی تعدیلی است، زنان از تحصیلات و سایر مالکیت‌های مادی و غیرمادی خوبی برخوردارند؛ گزاره‌هایی هستند که توسط پاسخ‌گویان مطرح شده‌اند.

"زنی که می‌بیند در مورد او، طور دیگری تصمیم‌گیری و مدیریت می‌شود، دوست دارد در جامعه حضور واقعی خود نشان دهد و به نظر من دانشگاه یک مکان مهم، اصلی و تعیین‌کننده است که دختران به طوررسمی ‌وارد می‌شوند و می‌توانند تعیین‌کنندگی خود را نشان دهند. سمانه، 24 ساله، هنر"

انسجام مفهومی ‌میان واژه‌های خانه، آشپزخانه، جامعه، شهر و دانشگاه؛ بیان‌گر شناخت اجتماعی آنها از بافت موقعیتی گوناگون و روابط اجتماعی حاکم در آنها است. انسجام موضعی گفتمان این کنشگران در دانشگاه به منزله یک بافت رسمی‌ و دولتی است که صورت می‌گیرد. علی‌رغم اینکه یک فضای گفتمانی می‌تواند رسمی ‌باشد، ما شاهد هستیم که ابزار و وسایل صحنه در گفتمان موردمطالعه، به مثابه عناصر بافت موقعیتی می‌تواند غیررسمی بوده و از سبک گفتمانی عامه‌پسند در یک مکان جدی برخوردار باشد. آینه و سایر لوازم آرایشی از جمله وسایل غیررسمی‌ مشارکت‌کنندگان برای بازسازی گفتمانی است که در وسیله رسمی ‌کیف وجود دارد. در این گفتمان موردمطالعه، مشخصه‌های موقعیتی جنسیت، سن، تحصیلات و حرفه مشارکت‌کنندگان نشان می‌دهد که دانشگاه به عنوان یک نهاد تاحدودی زنانه، حاکمیت جنسیتی زنانه دارد.

"دانشگاه مکانی است که برای دخترها مثل خانه می‌ماند و من حتی در اینجا بیشتر از خانه راحت هستم. خوب آدم دوست داره ظاهرش بهتر هم باشه؛ چراکه با آدم‌های زیادی رابطه داریم. سمیرا، 22 ساله، هنر"

رابطه دوسویه بین و مصرف بدن

دختران جوان، دانشگاه را به منزله مکانی می‌دانند که در آن به دلیل میزان بالای حضورشان، می‌توانند مناسبات جنسیتی حاکم در خانواده را تغییر دهند. در واقع بین دانشگاه به منزله یک نهاد رسمی ‌اجتماعی و مصرف بدن، رابطه‌ای دوسویه وجود دارد. آنها به عنوان یک نسل تازه، دانشگاه را عرصه‌ای می‌دانند که از یک سو به دلیل در اکثریت بودن می‌توانند مناسبات جنسیتی را تغییر دهند و از سوی دیگر خانه‌ای دیگر. همچنین برخلاف مصارف مبلمان و تزیین خانه، توجه به بدن و زیبایی در آن اهمیت پیدا می‌کند. در واقع آنها دانشگاه را به منزله نهادی زنانه بازسازی می‌کنند که می‌توانند گفتمان‌های زنانه را در آن آسان‌تر بسازند.

دختران جوان زیبایی را به عنوان امری برای کسب اعتماد به نفس می‌دانند

گفتمان‌های گوناگون مذهبی، دولتی، غربی، و رسانه‌ای، شکل‌دهنده اعتقادات زنان در مورد خودشان است که بازنمودهای این نگرش‌ها در کلمات بیان شده آنها دیده می‌شود. نکته مهمی ‌که در این تحقیق می‌توان به آن اشاره کرد، بیان امر زیبایی در ارتباط و ملازم اعتماد به نفس است. در واقع در اغلب مواردی که زیبایی طرح شده است، گفتگوها نشان می‌دهد که دختران جوان زیبایی را به عنوان امری برای کسب اعتماد به نفس می‌دانند.

"بهتر شدن ظاهر می‌تونه برا آدما خصوصاً دخترها اعتماد به نفس بیاره و اینکه حس کنی راحت‌تر و بااطمینان خاطر با دیگران حرف می‌زنی. آرزو، 24 ساله، علوم سیاسی"

"من از وقتی بینی‌ام را جراحی کرده‌ام احساس می‌کنم بیشتر می‌توانم در روابط اجتماعی‌ام موفق باشم؛ یعنی یه جورایی وقتی با دوستانم و استادها و خصوصاً با فامیل و آشنایان حرف می‌زنم، احساس راحت بودن بیشتری بهم دست میده. به نظرم زنان دوست ندارند ظاهر نامناسب داشته باشند و طبیعتاً قبل از هرچیزی برای آنها زیبایی صورت مهم‌ترین چیزی است که می‌خواهند داشته باشند. خوب بیشتر زنان دوست دارند با ظاهر مناسب در جامعه حضور داشته باشند و صورت مهم‌ترین عنصر روابط افراد است. امروزه خیلی از زنان خصوصاً دختران، بیشتر در محیط‌های اجتماعی فعالیت می‌کنند و مثل سابق نیست و طبیعتاً وظیفه خانه‌داری آنها منعطف شده و تغییر کرده است. سمیرا، 22 ساله، هنر" 

زیبایی و الگوی اجتماعی چشم و هم‌چشمی

یکی از عوامل تأثیرگذار در جراحی‌ها این است که اطرافیان و نزدیکان فرد نیز این کار را انجام داده‌اند. در گفتگوها اکثر افراد قبل و بعد جراحی هر یک از نزدیکان و اطرافیان خود، جراحی زیبایی صورت انجام داده‌اند. گفتگوها نشان می‌دهد که افراد در گزاره‌ای که بیان می‌کنند دوست دارند از چهره مناسبی برخوردار باشند، در گزاره دیگری گفته‌اند که دیگران قبل و بعد از آنها نیز عمل کرده‌اند و این کار آنها در تصمیم‌گیری و عمل اجتماعی دیگران تثیرگذار بوده است.

"در دانشکده هنرهای زیبا شاید نصف دخترهای دانشکده دماغشون را عمل کرده بودند و من تا اندازه‌ای می‌تونم بگم که تحت‌تأثیر جو دانشکده بودم. سمانه، 24 ساله، هنر"

"وقتی دخترعمه‌ام دماغشو عمل کرده بود و از شهرستان خانه ما اومده بودند؛ من هم دیگه ترسم ریخت. الان اکثر دخترای فامیلمون دماغشون رو عمل کردند و خیلی هم راضی هستند. من 2 سال پیش عمل کرده‌ام؛ بعد اون وقت تو فامیل و حتی همسایه‌هامون خیلی‌ها عمل کرده‌اند. زهرا، 22 ساله، علوم سیاسی"

در واقع دختران سعی می‌کنند از طریق چشم و هم‌چشمی ‌نشانه‌ای (زیبایی) به انباشت ثروت زیبایی بپردازند. 

مالکیت نشانه‌ای در دختران و مصرف متظاهرانه زیبایی

زیبایی صورت در کنار سایر مدهای مقبول برای دختران، به این معناست که آنها سعی بر داشتن نوع تازه‌ای از دارایی دارند که در کنار سایر مالکیت‌های مالی و اجتماعی و فرهنگی اهمیت محوری دارد و می‌توان آن را مالکیت نشانه‌ای نامید که رابطه نزدیکی با چشم و هم‌چشمی‌ نشانه‌ای برای دختران دارد.

مالکیت نشانه‌ای برای دختران جوان، داشتن ثروت‌های نشانه‌ای؛ همچون اندام مناسب، صورت زیبا و آراسته و پوشش و مد عالی است. بااهمیت یافتن مصرف نشانه‌ها و کسب مالکیت‌های نشانه‌ای فرهنگی، هم‌زمان با حاکمیت نشانه‌ها در جهان پست‌مدرن، منجر به مصرف متظاهرانه پست‌مدرن می‌شود. دختران جوان در ارتباط با نشانه‌ها در جهان واقعی و جهان رسانه‌ای به نوعی مشغول چشم و هم‌چشمی‌ نشانه‌ای برای افزودن بر مالکیت نشانه‌ای در زندگی شهری خود هستند.

پیشرفت‌های پزشکی و تکنولوژی‌های وابسته به آن با کاستن از میزان خطرات و عوارض جراحی‌های زیبایی و نیز ارائه جلوه‌ای طبیعی‌تر و واقعی‌تر، افراد بیشتری را به خود جلب کرده است؛ به‌گونه‌ای که گاه به تجربه‌ای عادی و قابل انتظار تبدیل شده و رقابت‌هایی را بین افراد برانگیخته است.

در زندگی شهری امروز و باتوجه به حضور عناصر اجتماعی و نیز فاعلان اجتماعی جدید، مصرف متظاهرانه می‌تواند در کنار مالکیت‌های مالی، در مورد مالکیت‌های فرهنگی نیز مطرح باشد. بازسازی و ترکیب مفهوم مالکیت که در گفتمان‌های حاکم بیشتر با عنصر پول و قدرت سیاسی برای مردان همراه است، توسط دختران جوان صورت می‌گیرد.

این نوع ترکیب و بازتولید مالکیت‌ها می‌تواند از زن ایرانی فاعل اجتماعی تازه‌ای معرفی کند

در واقع فرهنگی- اجتماعی بودن جراحی زیبایی مبین این نکته است که زنان ایرانی می‌توانند از طریق به‌دست‌آوری مالکیت‌های فرهنگی، نشانه‌ای و مالی؛ از آنها برای تعین‌گذاری در روابط و مناسبات اجتماعی ایرانی استفاده کنند. این نوع ترکیب و بازتولید مالکیت‌ها می‌تواند از زن ایرانی فاعل اجتماعی تازه‌ای معرفی کند که با تأثیرپذیری از نهادهای سیاسی، مدیریتی و دولتی، یک نهاد فرهنگی را با اعمال فرهنگی و اجتماعی خود (حتی در داخل نهادهای علمی- فرهنگی کشور) شکل دهد.

مالکیت غیرمادی علاوه بر اینکه از طریق چشم و هم‌چشمی ‌نشانه‌ای و مصرف متظاهرانه نشانه‌ها به دست می‌آید، به منزله استراتژی گفتمانی در جهت ساخت مجدد مناسبات و روابط اجتماعی و شناخت و بازنمودهای اجتماعی به کار گرفته می‌شوند.

گفتگوها حاکی از آن است که در جراحی‌های زیبایی صورت شاهد یک نوع چشم و هم‌چشمی ‌بین دختران و پسران هستیم؛

"چرا شما در مود پسران که این همه به باشگاه‌های بدنسازی می‌روند، تحقیق نمی‌کنید. پسرها به باشگاه می‌روند و خود را نمایش می‌دهند، دخترها هم دوست دارند مثلاً جراحی زیبایی کنند. مینا، 22 ساله، هنر"

این دلیلی است که یکی از مصاحبه‌کنندگان برای خود گفته است. در اینجا خواست و تمایل هر فردی به خواست دیگری تمایل دارد.

در واقع زنان نیز در برابر قدرت مردانه با مصرف بدن خود، نوعی تظاهر بر قدرت زنانه دارند. همان‌طورکه مردان سعی دارند قدرت خود را به نمایش بگذارند، زنان نیز خود را از مصرف متظاهرانه دریغ نمی‌کنند. به عبارت دیگر مصرف متظاهرانه بدن، برای زنان مکانیسمی ‌است که در آن ثروت و دارایی از طریق رقابت و بازی، ارزشمند می‌شود. 

زیبایی و چشم و هم‌چشمی ‌بین‌نسلی

معیار دیگر در گرایش دختران به جراحی، نسل مادران دختران جوانی است که جراحی زیبایی کرده‌اند. آنها با طرح علائق خود و مقایسه آن با مادرانشان در خانه، تضاد معنایی ایجاد می‌کنند. مادر در برابر پسر، خانه در برابر جامعه قرار می‌گیرد و روابط و مناسبات و فاعلان اجتماعی مجدداً مطرح می‌شوند.

"خیلی از دخترها امروز دیگر زیاد دوست ندارند مثل مادران‌شون صرفاً در خانه باشند. آنها از تحصیلات خوبی برخوردارند و دوست دارند براساس توانایی‌هایشان از آن استفاده کنند. زهرا، 22 ساله، حقوق"

با بالا رفتن میزان حضور زنان در اجتماع برای نسل بازاندیش امروز ابژه‌های نسلی تازه‌ای مطرح می‌شود؛ چراکه هر نسلی با ترجیح دادن ابژه‌ای که متعلق به اوست، خود را متعلق به شرایط و فضاهای فرهنگی و اجتماعی خاصی می‌داند که متفاوت از دیگری است و عنصر تمایزدهنده نسلی آنها می‌شود. هر نسلی در شرایط مطلوب می‌تواند با ابژه‌هایش بازی کند تا نهایتاً فرهنگ خاص خود را بنیان گذارد. زنان از متمایزکردن خود با دیگری برای هویت‌یابی و به دست آوردن آوردن و تعقیب سبک زندگی مطلوب خویش و در نهایت استفاده ابزاری از آن در زندگی شخصی و اجتماعی (محبوبیت بیشتر، موقعیت بهتر در ازدواج و کسب امتیازات دیگر) استفاده می‌کنند. در این سیاق بازشدن عرصه‌های عمومی ‌تازه برای زنان ایرانی باعث شده است که ابژه‌های مصرفی تازه‌ای برای آنها مطرح شود و اهمیت پیدا کند.

"برای من بیشتر خودم اهمیت دارم و دوست دارم وقتی دانشگاه می‌آیم از ظاهر آراسته برخوردار باشم و این بیش از خانه و توجه کردن به مبلمان خانه و اتاقم برایم اهمیت دارد. البته هنوز هم خانواده برایم درجای خودش اهمیت خاصی دارد. فاطمه، 23ساله، حقوق"

براین اساس است که ما شاهد هستیم که با توجه به محدودیت گفتمان‌های مذهبی و عرفی، علی‌رغم مطرح شدن سایر گفتمان‌های زیبایی ناسازگار در بافت موقعیتی ایران (به عنوان یک کشور اسلامی) توجه کنشگران گفتمان جراحی زیبایی بیشتر بر صورت متمرکز شده است.  

رسانه و ترویج زیبایی

رسانه‌ها به منزله وسایل تولید گفتمان و منبع تبلیغ زیبایی، تأثیر به‌سزایی در ترویج فرهنگ مصرف بدن دارد و واکنش‌های هیجانی شدیدی را از جمله لذت و خودشیفتگی در جوانان برانگیخته است. رسانه‌ها می‌توانند ترکیب خاصی از بدن را «مقبول» و «زیبا» جلوه دهند و نه تنها به ساخته‌شدن گفتمان‌های مربوط به تصاویر ایده‌آل از بدن کمک می‌کنند، بلکه آن را نهادی نیز می‌سازند.

"در سریال‌ها سعی می‌شود زنان را به‌نحوی زیبا نشان دهند؛ یعنی ما در فیلم‌های خودمان خیلی از بازیگران را داریم که در کارشان خودشان قوی نیستند، اما به خاطر چهره‌شان بازیگرهای پرکاری می‌شوند." 

الگوی اجتماعی چشم و هم‌چشمی‌ رسانه‌ای

رقابت برای زیبایی توسط چشم و هم‌چشمی‌های نشانه‌ای در یک رابطه درهم تنیده و دوسویه در رسانه‌ها و زیست‌جهان اجتماعی تقویت می‌شود.

مالکیت غیرمادی، چشم و هم‌چشمی ‌نشانه‌ای و مصرف متظاهرانه، الگوی تازه فرهنگی و اجتماعی در زیست‌جهان افراد هستند که دریافت و تفسیر رسانه‌ای افراد را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

زنان هنرپیشه بازنمایی‌شده در رسانه‌های داخلی و خارجی، معرفی‌کننده فاعلان اجتماعی دیگری هستند که توسط کنشگران گفتمان جراحی‌های زیبایی مورد توجه و چشم و هم‌چشمی‌ قرار می‌گیرند؛ به‌طوری‌که برخی از آنها توجه‌شان تنها به زیبایی صورت هنرپیشه‌ها است.

برای دختران جوان دانشجو بیش از چشم و هم‌چشمی ‌مالی، فیلم‌های تلویزیونی ما باعث شده است مصاحبه‌شوندگان علاوه برچشم و هم‌چشمی‌ در دنیای واقعی، یک نوع چشم و هم‌چشمی ‌رسانه‌ای با هنرپیشه داشته باشند و زیبایی خود را با معیار زیبابودگی آنها مقایسه کنند. 

غلبه گفتمان زنان بر مردان

زنان نسبت به مردان، حساسیت و توجه بیشتری به جراحی‌های زیبایی صورت نشان داده‌اند که براساس این پژوهش، آن را یک گفتمان زنانه می‌دانیم که روی آوردن مردان به آن، به معنای قدرت تأثیرگذاری این گفتمان زنان بر مردان است و زنان از این خصیصه زنانگی، گفتمان زنانه‌ای را شکل می‌دهند که دیگر مبتنی بر برابرخواهی با مردان نیست.

لازم به ذکر است پژوهش حاضر با موضوع «تحلیل گفتمان جراحی صورت» توسط مهری بهار و محمدرضا وکیلی قاضی‌جهانی انجام و سال 1390 در نشریه زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان) منتشر شده است.