وجه تسمیه و پیشینه تاریخی قاضـی جهان

 وجه تسمیه و پیشینه تاریخی

با نگاهی گذرا به واژه ها و اسامی کشورها، شهرها، روستاها و نقاط مختلف، چنین استنتاج می گردد که اسامی و وجه تسمیه نقاط مختلف دنیا تحت تاثیر وقایع اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و رویدادهای تاریخی و همچنین پتانسیل ها و ظرفیت های موجود آن شهر قرار گرفته و تمامی نقاط قوت و گاهاً نقاط ضعف آن را در بر می گیرد و در این امر قاضی جهان نیز نمی تواند از آن مستثنی گردد. در یک بررسی کلـی آنچه بر می آید این است که در کتابها و تواریخ مختلف مورخان مطلب مشخص و شاقی در مورد قاضـی جهان نیامده و مطلبـی به همین نـام ذکــر نگردیده است ولـی می تــوان از مطالبـی که در مورد « دهخوارقان» گفته شده چنین برداشت نمود که قدمت قاضی جهـان به دوره قبــل از اسلام یعنی زمان ساسانیان بـرمی گردد.
یاقوت حموی، سیاح و جهانگرد رومی الاصل در سال 621 هـ .ق درباره توفارقان می نویسد:
« نام این شهر، ده نخیرجان، ده خرقان بوده و نخیرجان اسم خزانه دارکسری انوشیروان پادشاه ایران بود و این روستا بنام وی معروف شده است. نخیرجان یا اخیرجان (اخی جهان) یکی از روستاهای نزدیک دهخوارقان در 6 کیلومتری آن است که در قدیـم شاه نشین بوده و خزانه انوشیروان در حدود قوم باغی (باغ شن)- باغی در قسمت جنوبی فیروز سالار ـ به زیر خاک رفته که پادشاه ترک آن دیار کرده است».

                             

                                                    عمارت قوم باغی در فیروزسالار

استاد بهروز خاماچی در کتاب فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی مطالبی در مورد آذرشهر و منطقه اطراف آن بیان کرده است که این نوشته ها شامل قاضی جهان هم می گردد. در صفحات 158و159 همان کتاب چنین آمده است:
« بقایای آتشکده ها و آتشگاهها و اسامی کهن و قدیمی نظیر گوور قبری و گوور اجاقی در نزدیکی توفارقان و روستا های اطراف آن نشاندهنده آن است که قدمت این شهر به دوره اشکانیان و ساسانیان حتی هخامنشیان می رسد».
حمدالله مستوفی که به تاریخ 740 هجری قمری نزهه القلوب را نوشته از آذرشهر دیدن کرده و در این کتاب آنجا را دهخوارقان نامیده است و معتدل بودن هوا و فراوانی باغستانها و بسیاری انگور و نکوئی غله و پنبه آن را ستوده است. حمدالله مستوفی در این کتاب هشت ده را از توابع دهخوارقان خوانده است که قاضی جهان یکی از این هشت ده مورد نظر مستوفی بوده است.
همچنانکـه گفتـه شد یاقـوت حموی باغــی در نزدیـک فیروز سالار را خزانـه انوشیروان دانسته است.
« قوم باغی» باغی است در قسمت جنوبی فیروز سالار و در شمال غربی قاضی جهان قرار گرفته است و آنچنانکه از نامش پیداست باغ شن زاری می باشد که نخیرجان (نخوارگان)خزانه دار کسری، خزانه شاهی را در آن نگهداری و ضبط نموده بود. در وسط این باغ عمارتی قدیمی قرار گرفته است که بارها تجدید بنا شده و استخری گرد دارد که نظیر این استخر در هیچ جای استان مشاهده نگردیده است . تحقیقات انجام گرفته نشان می دهد قاضی جهان نخچیرگاه خسرو پرویز بوده و در ایام تابستان با خدم و حشم و بزرگان دربار جهت شکار به این منطقه عزیمت می نموده است.

این منطقه در زمان هلاکوخان مغول نیز بدلیل آب و هوای خوش و باغستانهای پر میوه جهت استراحت و خوشگذرانی مورد توجه خانان مغول قرار گرفته است. و به روایتی هلاکوخان در قاضی جهان دفن شده است.
عباس مهیار درشماره173مجله « هنر و مردم » در مورد توفارقان می نویسد:
« توفارقان شاهد زوال حکومت هلاکوخان می شود، جنازه هلاکوخان به توفارقان حمل و از آنجا به جزیره شاهی (یکی از جزایر دریاچه ارومیه)برده می شود که خزاین خاقان مغول در آنجا دفن بود و به احتمال قوی نزدیک توفارقان، پای قیزیل داغ در میان دره ای بخاک سپرده می شود».
لردکرزن در کتاب جهانگردی ایران می نویسد:
« اگر چه در شهر مراغه جایی به نام قبر هلاکو معروف شده اما قطعاً قبر اونیست شاید مادرش یا از زنانش در آن جا به خاک رفته است».
همچنین از آنجایی که در تحقیقات به عمل آمده در آق گنبد یا قلعه هلاکوی جزیره اسلامی اثری از قبر هلاکوخان دیده نشده است این حدس با توجه به احتمال عباس مهیار قوت می گیرد که ممکن است قبر هلاکوخان از نوادگان چنگیز خان مغول و برادر قوبلای قا آن در قاضی جهان بوده باشد ، قاضی جهانی که درست در دره ای در پای قیزیل داغ قرار گرفته است.
آنچه معلوم گردیده این است که نخیر جان برادری به نام جهان داشته که در دستگاه کسری ، مفتی و قاضی بزرگی بوده است. می گوینـد این دو برادر هر کدام تصمیـم به ایجـاد آبادی می گیرنـد که یکی اخی جهان و دیگری قاضی جهان را آباد می کند که هر آبادی به اسم خود آنها معروف می گردد.
نظر و دیدگاه دیگری نیز وجود دارد و آن اینست که این آبادیهای مورد نظر قبلاً بوده و این دو شخص آنها را بین خود تقسیم و بنام خود اسم گذاری نموده اند و نظر سومی که باز به نظر میرسد صحیح باشد این است که این دو برادر به اتفاق تنها خواهرشان در این منطقه ساکن بوده اند و پس از مدتی زمینهای آن را به سه قسمت مجزا تقسیم نموده اند: قسمت اول که شامل زمینهای اخی جهان است به نخیرجان، قسمت دوم که شامل زمینهای قاضی جهان است به جهان و قسمت سوم که از حد فاصل باغات یوشانلو به طرف دهخوارقان بوده است به خواهر این دو تعلق گرفته است و در واقع دهخوارقان را خواهر جهان آباد نموده و کلمه دهخوارقان از« ده خواهر قاضی جهان» گرفته شده است. لازم به ذکر است که قاضی جهان مهد علم و دانش منطقه بود و به عنوان حلال اختلافات مردم آبادیها و شهرهای اطراف مطرح بوده است.
در این قسمت لازم می دانم نکاتی را در مورد « قاضی جهان» وزیر شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی جهت تنویر افکار عمومی بیان کنم تا تعدادی از خوانندگان را از عدم نسبت وی به این منطقه آگاه سازم چرا که برخی از افراد معتقد هستند وی، قاضی جهان را بنیان گذارده است.
« قاضی جهان» وکیل از سادات سیفی قزوین و مردی دانشمند وباکفایت و منشی خوش خط و عبارتی بود که به حسن خلق و ادب و تواضع شهرتی تمام داشت. وی که به اعتمادوالدوله حسنی شهره بوده در اوائل حال ملازم قاضی محمد کاشی وزیر شاه اسماعیل صفوی بود و در وکالت میرزا شاه حسین، وی به اتفاق خواجه جلال الدین محمد تبریزی وزیر میرزا شاه حسین بود. پس از قتل میرزا شاه حسین به دست مهتر شاه قلی رکاب دار، خواجه جلال الدین جانشین وی گردید. اما دولت وی سخت مستعجل بود و هنوز وزارتش به سالی نرسیده بود که به امر دیو سلطان روملو وی را در حصیر پیچیدند و آتش زدند و امر وزارت شاه اسماعیل بالاستقلال به قاضی جهان رسید. پس هنگامی که شاه اسماعیل در گذشت طهماسب میرزا که در آن زمان 10 سال و 6 ماه داشت به کمک سران قزلباش و قاضی جهان حسنی وزیر به جای پدر نشانده شد. همزمان بین دو طایفه نیرومند استاجلو و تکلو به نحوی که در کتب تاریخ ذکر شده رقابتی شدید پدید آمد و کار به قتل و کشتار رسید و در این آشوب، قاضی جهان به گیلان افتاد و مدتهای مدید محبوس و زیر شکنجه مظفر سلطان بود. وقتی مظفر سلطان گرفتار شد و به امر شاه طهماسب او را در قفس کردند و از منازه مسجد نصریه تبریز آویخته و آتش زدند، قاضی جهان بار دیگر در وزارت استقلال یافت و پانزده سال در این سمت باقی ماند. در پایان عمر، چون از حرکات شاه طهماسب (که می خواست شخصا به دفاتر دخل و خرج ممالک برسد) استشمام بی مهری کرد از خدمت استعفا نمود و شاه هم از خدا خواسته بی درنگ استعفای وی را پذیرفت و پشیمانی قاضی جهان از تقدیم استعفا سودی نبخشید.
قاضی جهان در سال 956 هجری قمری در گذشت و در شاهزاده حسین (امامزاده) قزوین به خاک سپرده شد، ماده تاریخ وفاتش را چنین یافتند:
بکاهی چو آحاد قاضی جهان           بیا بی ز تاریخ مرگش نشان

بدین معنی که « قاضی جهان » به حســـاب ابجد970 می شـــود و چــــون از آن رقــــم 14 (دوالف =2وح=8ود=4) یعنی آحاد نام مذکور را کم کنیم عدد 956 یعنی سال وفات قاضی جهان بدست می آید. لذا از آنچه گفته شد و با توجه به اسناد دیگر، این مسئله در ذهن تداعی می شود که وی هیچگونه نسبتی با مردم این دیار نداشته و فقط تشابه اسمی داشته است.