تاریخ آموزش و فرهنگ در قاضی جهان

 تاریخ آموزش و فرهنگ در قاضی جهان

دانشگاهی برسند. پس از کنار گذاشته شدن مکاتب و حذف آنها و گسترش مدارس پسرانه وقتی مردم فواید عملی تحصیل را لمس کردند به تدریج لزوم تأسیس مدارس دخترانه بر سر زبانها افتاد و چنانچه در ادامه خواهد آمد به همت حاج ابوالفضل قاضی جهانی در منزل مرحوم حاج محمد تاروردی دبستان دخترانه شمس دایر و شروع به کار کرد و متأسفانه در اثر جهالت، تبلیغ منفی و مقاومت عده ای کوته بین، بیشتر مردم از ارسال فرزندان دختر خویش به این مدرسه امتناع نموده و بدینوسیله موجبات تضرر بعضی از خانوارها را فراهم ساختند لذا انگیزه ای که از طرح این موضوع دارم بیان اینست که متأسفانه برخی از خانواده ها در وضعیت فعلی نیز از ارسال دختران خود به دانشگاه ممانعت نموده و معتقدند دختر بایستی فقط خواندن و نوشتن را یاد گرفته و بعد از آن به خانه شوهر رود. می خواهم به اینگونه از افراد متذکر شوم حال که نسبت به نحوه برخورد گذشتگان معترضیم و ممانعت ایشان در ارسال فرزندان به مدرسه را نکوهش می کنیم پس کاری نکنیم که لعن و نفرین آیندگان را به جان خریده و با اقدامات احساسی، قشری و سطحی خویش آینده فرزندانمان را تباه سازیم.

v مکتب های قاضی جهان

v

پیدایش مدارس جدید در قاضی جهان ـشامل دو کلاس آماده، یک دفتر و دو کلاس نیمه ساخت دیگر بود که در همین سال مدرسه چهار کلاسه آقای وثوقی از منزلش به این مدرسه انتقال یافت.

اولین مستخدم مدرسه آذر آقای اکبر پروین زاده بود و بعد از وی افرادی همچون علیقلی شاطری، احمد رحیم پور، یوسف شریفی، میرزا آقا باقری، مشهدی باقر ظریفی و ابوالقاسم احمدی در این مدرسه زحمات فراوانی را متحمل گردیده اند.

از نکات قابل ذکر این مدرسه در سالهای اولیه ،راندمان و هوش بالای دانش آموزان آن بوده که به گفته جناب آقای حاج ابوالفضل قاضی جهانی در امتحانات نهایی کلاس ششم که همه ساله در دبیرستان پهلوی(دکتر بهشتی) برگزار می شد معمـولاً

دانش آموزان قاضی جهان یا رده اول میانگین نمرات را از آن خود می کردند و یا رتبه دوم را در منطقه آذرشهر کسب می کردند و نیز اینکه در سال 1335 از بین 150 نفر دانش آموز موجود، 32 نفر که مبتلا به بیماری کچلی سر بودند از سوی مدرسه مجبور گردیدند تا بوسیله صابون و دستگاه برقی ویژه بیماری خود را معالجه نمایند.

از دیگر نکات فراموش نشدنی مدرسه آذر این است که در سال 1347 هجری شمسی سقف مدرسه در اثر بارندگی فرو ریخت و مسئولین مدرسه در سال تحصیلی 47 مجبور شدند تا کلاسها را در باغچه باقر نایب در هوای آزاد برگزار نمایند چنانکه اتاقکی نایلونی دفتر مدرسه را تشکیل داده بود.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سال 1358 عنوان مدرسه آذر به شهدا تغییر یافت .آمار دانش آموزان این مدرسه به فاصله ده ساله نشان می دهد که به جهت رشد منفی جمعیت در قاضی جهان تعداد نفرات این مدرسه نیز رشد منفی داشته است.

سالتحصیلی	اول	دوم	سوم	چهارم	پنجم	جمع
73-72	46	54	48	48	46	242
83-82	21	27	16	23	21	108

آمار دانش آموزان مدرسه پسرانه شهدای قاضی جهان

این مدرسه بارها بازسازی شده و آخرین بار در سال 1380 توسط کمکهای مالی اهالی قاضی جهان و بخصوص جناب آقای حاج غلامحسین فاضلی و همت، تلاش و نظارت افرادی همچون جناب مهندس رحیم باغبان اورندی و جناب آقای ابوالفتح ظریفی تجدید بنا گردیده است.

حاج غلامحسین فاضلی از نوادگان حاج حسین قاضی جهانی ، واقف زمین مدرسه آذر و از افراد نیک روزگار خویش بود می باشد و علاوه بر مدرسه آذر در ساخت محراب و مرمــرکـاری داخلـی مسجــد جامـع قاضــی جهـان و همچنیـن در بازسازی حسینیه

ـ

قاضی جهان کمکهای مالی فراوانی نموده که در این قسمت لازم می دانم از زحمات وی قدردانی نمایم.

در سال 1333 در مدرسه آذر کلاسهای اکابر نیز دایر گردید که شب ها برای بزرگترها و مردان کلاس های درس ویژه ای تعبیه شده بود و آقایان حاج میرزا عبدالله وثوقی، حاج میرزا مهدی وثوقی و حاج ابوالفضل قاضی جهانی دبیران و معلمان آن را تشکیل می دادند.

تاریخ ایجاد دبستان دخترانه در قاضی جهان

اولین دبستان دخترانه آذرشهر در سال 1310 هجری شمسی با عنوان عصمتیه تأسیس و افتتاح گردید و پس از آن دبستان حسینیه ممقان در سال 1313 و سپس دبستان پروین آذرشهر مورد بهره برداری قرار گرفت.

تا سال 1336 به قراری که گفته می شود اکثریت قریب به اتفاق زنان و دختران قاضی جهان از نعمت خواندن و نوشتن محروم بودند و تنها سه الی چهار نفر از دختران طبقه مرفه با استفاده از مدارس دخترانه آذرشهر و تبریز توانستند به مدارج عالی دانشگاهی دست یابند. و چنانچه قبلاً نیز ذکر گردید تحصیل دختران و لزوم باسواد کردن آنان به صورت یک واقعیت و ضرورت اجتماعی مطرح نبود. در سال 1336 همزمان با رواج مدارس تعلیمات اساسی در سطح کشور به همت آقای مبیّن و سرکار خانم منیژه تنها و همکاری جناب حاج ابوالفضل قاضی جهانی اولین مدرسه از این نوع در قاضی جهان با دو کلاس تأسیس و در سال 1337 با عنوان دبستان شمس در منزل مرحوم حاج محمد تاروردی تداوم یافت چنانچه در این سال در حدود 21 نفر دانش آموز دختر در آن به تحصیل مشغول بودند و اگر مقاومت و تبلیغ برخی از قشریون نبود این تعداد از 100 نفر تجاوز می کرد.

این مدرسه در قاضی جهان از نظر محل سومین نقطه بعد از آذرشهر و ممقان بود و از نظر تقدم چهارمین دبستان دخترانه ای بوده که در منطقه آذرشهر مورد بهره برداری قرار می گرفت که بعدها در سال 1350 به مدرسه نوبنیاد اصغرزاده انتقال و پس از پیروزی انقلاب اسلامی به نام 12 فروردین تغییر نام یافت. تعداد دانش آموزان مدرسه 12 فروردین در سال تحصیلی 56 ـ 55 حدود 140 نفر و در سال تحصیلی 73-72 به اتفاق دبستان نفیسه حدود 285 نفر ثبت گردیده است.

غیر از دو مدرسه دبستان پسرانه شهدا(آذر) و دبستان دخترانه 12 فروردین(شمس)، مدرسه راهنمایی پسرانه عدالت (دهقان)در سال 1356، مدرسه راهنمایی دخترانه فجر در سال 1361، مدرسه ابتدائی دخترانه نفیسه در سال 1362، دبیرستان پسرانه 22 بهمن در سال 1372 و دبیرستان دخترانه رضوان در سال 1372 تأسیس شده و هفت مدرسه فوق در حدود 25325 متر مربع از اراضی قاضی جهان را اشغال نموده است.

صمد بهرنگی که بود؟

صمد بهرنگی در تیر ماه سال 1318 هجری شمسی در یکی از خانه های جنوب محله چرنداب تبریز به دنیا آمد. یازده سال از زندگیش را وقف کودکان در روستاهای آذربایجان کرده و در ممقان،آذرشهر،گوگان،قاضی جهان واخی جهان به تدریس پرداخت. او در زمینه ادبیات کودکان کتابهای                             

مطرحی در سطح جهان دارد و در رابطه با مسائل تربیتی ایران مقالاتی نوشته و تحقیقات علمی گسترده ای انجام داده و همچنین فعالیتهای گسترده ای برای جمع آوری ادبیات شفاهی مردم آذربایجان انجام داده که تاکنون سه جلد از آنها با عنوان دفترهای فولکلور منتشر شده است.

او با تسلط و مهارت فراوان، رسالت ترجمه و معرفی آثار و شعر شاعران پارسی زبان به آذری و بالعکس را برعهده گرفت. ترجمه اشعار فروغ فرخزاد، احمد شاملو، نیما یوشیج و ... نمونه ای از آنان است. بهرنگی، معلم، نویسنده، محقـق و مترجم بود و از کتب وی می توان به «الدوز و عروسک سخنگو»،«اولدوز و کلاغ ها»و«ماهی سیاه کوچولو»اشاره نمود.

وی در سال تحصیلی 39-38 مدیریت مدرسه آذر قاضی جهان عهده دار بود.

بهرنگی در داستانهایش از قاضی جهان نیز یاد نموده و « پسرک لبو فروش »و« مغازه مشهدی قلی » از این دست می باشد. وی در سال 1338 مجله آذر را در قاضی جهان به چاپ رسانده و در آن از داستانهایی همچون کچل کفتر باز، قوچ علی و دختر پادشاه و اهمیت وجود فلز سخن به میان آورده است. در مورد مرگ صمد بهرنگی دو نظریه وجود دارد ،یک عده می گویند وی در سال 1347 توسط ساواک کشته شده و از زبان یکی از شاهدان اصلی نیز در مجله آدینه چنین نقل شده است که وی خودش را در ارس غرق نموده است.

با نگاهی به تاریخ پیدایش مدارس به سبک جدید، اولین مدرسه ای که در آذرشهر همزمان با نهضت مشروطیت تأسیس گردید یک باب مدرسه چهارکلاسه بنام میلان بوده که بعلت مخالفتها و تحریک جاهـلان دوام چندانی نیاورده و خیلی زود بسته شد. دومین مورد، مدرسه ای تحت عنوان نجات(فتحی) می باشــد که در سال 1286 هجـری شمسی توسط سیداسماعیل روانبخش از اهالی گوگان در این شهر راه اندازی شد و این مدرسه نیز در اثر ضدیت تعدادی از اهالی و برخی از جهال پس از 4 سال پایداری در سال 1290 هجری شمسی تعطیل گردید.

مرحوم روانبخش سپس عازم دهخوارقان گردید و در آنجا مدرسه نجات را تأسیس نمود ولی در آنجا نیز با وی مخالفت گردید. و بالاخره اولین دبستان دولتی در سال 1299 با نام دیانت احمدی در گوگان دایر و مدیریت این دبستان به سید اسماعیل روانبخش واگذار گردید. در سال 1300 هجری شمسی دبستان بیژن در آذرشهر، در سال 1302 دبستان عنصری در ممقان، در سال 1310 دبستان دخترانه ملی نوید(عصمتیه) در آذرشهر، در سال 1313 دبستان دخترانه نویدیه(حسینیه)در ممقان و پس از آن دبستان شاهپور و دانش در آذرشهر و در نهایت در سال 1317 هجری شمسی اولین مدرسه چهارکلاسه دولتی به همت حاج میرزا عبدالله وثوقی به سبک جدید در منزل وی دایر و دانش آموزان پسر را برای اولین بار پشت نیمکتها قرار داد و بدین ترتیب دانش آموزان با صدای زنگ در کلاسها حاضر می شدند.

قاضی جهان از لحاظ محل، چهارمین نقطه آذرشهر بود که بعد از شهرهای آذرشهر، گوگان و ممقان صاحب مدرسه رسمی می شد و این مدرسه نیز هشتمین مدرسه در سطــح منطقه آذرشهر محســــوب می گردید که بین 40 تا 50 نفر دانش آموز داشت. در سال 1318 مدرسه آذر قاضی جهان به پیشنهاد جناب آقای وثوقی و به یاری و پشتیبانی بزرگان و ریش سفیدانی همچون مرحوم حاج حسین رنجبری، حاج یوسف توکلی، حاج محمود محمدی و تعداد دیگری از معتمدین در محل نصیر باغی از موقوفات مرحوم حاج حسین قاضی جهانی (فاضلی) با خود یـاری مـردم قاضی جهان احداث و در سال 1319 به بهره برداری رسید که

آقای حاج میرزا عبدالله وثوقی به عنوان اولین معلم رسمی قاضی جهان شناخته شده و در سال 1319 در مدرسه آذر شروع به تدریس نمود. شایان ذکر است که وی در این سال ماهیانه 26 تومان از اداره فرهنگ حقوق دریافت می نمود.

مدرسـه آذر مختـص دانش آموزان قاضی جهان نبـود بلکه کودکـان روستـاهای اطـراف آن همچـــون اخی جهان ، فیروز سالار ، دیزج آقا حسن و غلّه زار نیز در آن به امر تحصیل اشتغال داشته و از آن بهره می بردند.

این مدرسه در سال 1331 در زمان مدیریت غلامحسین جمالی وند از چهار کلاس به شش کلاس تبدیل گردید که در این زمان در حدود 100 نفر دانش آموز داشت. که این رقم در سال 1333 هجری شمسی به 120 نفر، در سال 1338 به 160نفر، در سال 1355 به 220 نفر و در سال 1372 به 242 نفرافزایش یافته بود که طبق تحقیقات به عمل آمده فقط 45 درصد افراد حائز ثبت نام در این مدرسه حضور می یافتند و بقیه 55% باقی مانده در اثر جهالت، تعصّبات بی مورد و تحریک والدین اطفال از سوی برخی از قشریون از نعمت سوادآموزی بی بهره بودند.

اگـر بخواهیم مدیران این مدرسه را از شروع سال تحصیلی 1319 بشماریم به ترتیب می توان به آقایان حاج میرزا عبدالله وثوقی، مرحوم ادیب، غلامی، غلامحسین جمالی وند، خباز، حاج ابوالفضل قاضی جهانی، صادقیان،صمد بهرنگی، خشکباری، ناصرالدین قاسمی، حسن بشیرزاده،میر مهدی مسلمی، مرحوم فتحعلی ممقانی، عدالت زاده، جمشید قاضی جهانی ، محمود عباس زاده، حقی، فرج زاده، شهسواری، رهبر، رحمان رضانژاد ومحمدآقامحمدزاده اشاره نمود.از میان این نفرات فقط شش نفر بومی بوده و بقیه نفرات از شهرهای دیگری همچون تبریز،آذرشهر،گوگان،ممقان و فیروزسالار در این مدرسه مدیریت نموده اند.

در مورد حاج میرزا عبدالله وثوقی شرح حال مفصلـی در قسمت مشاهیــر آورده شـده و امّـا در مــورد حاج ابوالفضل قاضی جهانی باید گفت که وی بعد از آقای وثوقی فعّال ترین و پــر تلاش تریـن مدیر قاضی جهان است که خدمات شایسته و درخور توجهی در بسط و توسعه مراکز درسی قاضی جهان بعمل آورده و در تکمیل و تجهیز مدرسه آذر سختی های زیادی را تحمل نموده و مرارت های زیادی را در ایجاد مدرسه دخترانه شمس به عینه دیده و کشیده است.

حاج ابوالفضل قاضی جهانی متولد 1314 هجری شمسی بوده و در سال 1322 در مدرسه آذر مشغول تحصیل گردید. وی پس از اخذ دیپلم دانشسرا به استخدام اداره فرهنگ در آمده و در سال 1333 مدیریت مدرسه آذر را برعهده گرفت و پس از پنج سال مدیریت در این مدرسه در سال 1338 به عنوان مدیر مدرسه دیانت احمدی گوگان انتخاب و 4 سال تمام در این مدرسه خدمت نمود وی سپس در سال 1342 به عنوان معاونت آموزش و پرورش آذرشهر منصوب و در سال 1363 هجری شمسی پس از 30 سال خدمت علمی بازنشست گردید.

از دیگر مدیران بومی قاضی جهان می توان به مرحوم فتحعلی ممقانی فرزند حاج محمود اشاره نمود که پس از اخذ دیپلم و تشکیل سپاه دانش به استخدام فرهنگ درآمده و در سال 1346 به عنوان مدیر مدرسه آذر انتخاب و پس از مدتی بر اثر بیماری درگذشت.

همچنان که ذکر گردید قاضی جهان مرکز علم و دانش منطقه بوده ولی متأسف هستیم که قلم به دستان قرون گذشته اثری در اوراق پراکنده زمان درباره قاضی جهان به یادگار نگذاشته اند هر چند تاریخ تأسیس اولین مکتب و شناسائی نخستین مکتب دار قدری مشکل است اما بطور مسلم تدریس علوم قرآنی قرنها در مساجد قدیم تداوم داشته که به علت عدم دسترسی به اسناد معتبر، معرفی این مدرسین ممکن نمی گردد و تا سال 1265 هجری قمری شواهد و قرائن دقیقی از وجود مدارس ومکاتب بزرگ وجود ندارد.

می گوینـد در حدود 1266 هجـری قمـری مقـارن با حکومـت فتحعلی شاه قاجار بزرگـوارانی همچـون ملا احمد(وثوقی) و ملا محمد(وثوقی) مکتب خانه هایی در محل مسجد جامع دایر کرده بودند، دومین مکتب خانه ای که درقاضی جهان دایر گردیده توسط آخوند ملّااصغر(کاظم زاده) بوده که در عهد ناصری در تربیت شاگردان بسیاری نقش عمده ای داشت پس از ملااصغر،مقارن نهضت مشروطیت بزرگوارانی مانند ملا علی و آخوند ملا کاظم(کاظم زاده) در محل مسجد حاج کاظم قاضی جهان و حاج احمد شیخ مؤذن در شربت خانه مسجد ولیعصر مکاتبی تأسیس نموده و به امر تربیت و تعلیم مشتاقان علم و دانش همت نهادند. پس از این دوره و همزمان با دوره رضاخان، بزرگانی همچون آخوند ملاحسینقلی محمد علی زاده در شربت خانه مسجد ولیعصر ،حاج میرزا عبدالله وثوقی در منزل شخصی اش، شیخ علی شیخ علی زاده در مسجد حاج عبدالله و میرزا اسدالله محمدی نیز در منزلش اقدام به تأسیس مکتب خانه نمودند.در سال 1318 هجری شمسی بود که با ایجاد مدرسه آذر پرونده مکاتب قاضی جهان بسته شد اگرچه در سالهای بعد مکاتب و کلاسهای قرآن مختلفی توسط افراد دیگری همچون حجت الاسلام و المسلمین میرزا محمدکاظـم کاظـم زاده در مسجـد حاج کاظـم قاضی جهان، حاج محمود شیخ علی زاده در حسینیه قاضی جهان، حجت الاسلام حاج میرزا علی صالحی و حاج آقا محمودی در مسجد جامع، مشهدی حسین جعفری و تعداد دیگری که ذکر آن در این مجال نمی گنجد دایر گردیده است.

از گویش افراد کهنسال و سالخورده چنین برمی آید که مواد درسی این مکتب خانه ها عموماً قرآن مجید و کتب ترسل، ادبیات عرب و صرف و نحو، نصاب الصبیان، جامع عباسی، تنبیه الغافلین، تاریخ معجم و گلستان و بوستان سعدی بود و چون شهریه اساتید بوسیله اولیاء دانش آموختگان پرداخت می گردید بنابراین فقط فرزندان افراد متمول و ثروتمند در اینگونه کلاسها شرکت می جستند و بقیه افراد جامعه از نعمت کسب علم محروم بودند و حد متوسط نوآموزان مکاتب 20 الی 30 نفر بود و معمولاً از این تعداد تجاوز نمی کرد ونهایتاً در مراسم ختم قرآن که معمولاً با حضور ریش سفیدان، بزرگان منطقه و اولیای اطفال برگزار می شد برخی از اساتید خلعت و انعام فراوانی از بستگان نوآموزان دریافت می کردند.

همچنانکه در پیشینه قاضی جهان ذکر گردید قاضی جهان مرکز علم و دانش و پرورنده اندیشمندان بزرگی بوده و بعنوان مهد فکر و اندیشه در منطقه همواره مورد توجه شهرها، روستاها و آبادیهای اطراف بوده و مردم مناطق مختلف ،مسائل، مشکلات و اختلافات خود را به قاضی جهان ارجاع می داده و معمولاً این نقطه از منطقه حلاّل مشکلات و قضاوت کننده و حکم دعاوی آبادیهای دور و نزدیک بوده و به علت وجود فرهیختگان علمی و بزرگان اندیشمند، همواره پرچمدار فرهنگ منطقه و صادر کننده خصایل و آداب و سنن نیکو بوده است امری که بزرگان و ریش سفیدان شهرهای آذرشهر، گوگان و ممقان در ملاقات های حضوری مؤلف با ایشان بـر آن صحـه گزارده و از آن تمجید نموده اند. چنانچه وجـود بزرگانی همچـون پیر خواجه، شیخ جهان و عالمان و متفکران مختلف در دهه ها و سده های گذشته مؤید این امر می باشد.

قبل از هرگونه بحثی پیرامون تاریخچه فرهنگ لازم است به چند نکته اساسی اشاره گردد:

الف ـ آنچه از مطالعه وضعیت آموزش علم در دوره های گذشته و دنیای قدیم بدست می آید حاکی از نوعـی تبعیـض بین طبقـات مختلف جامعه است که بالطبع قاضی جهان نیز از این امر مستثنی نبوده و علم آموزی در انحصار طبقات بخصوص جامعه قرار داشت و تحصیل دانش انحصاری بود و فقط به طبقات خاصی از جامعه اجازه کسب علم و دانش داده می شد چرا که بزرگان آبادیها، شهرها و نیز حکومتهای وقت، فهمیدن را مغایر منافع خویش تلقی می کردند و در دوره های بعد از این نیز باز به دلیل وجود شهریه های مختلف جهت علم آموزی فقط طبقه های مرفّه جامعه توانایی ادامه تحصیل را داشته و گروههای بی بضاعت از آن محروم بودند.

ب ـ با برچیده شدن مکاتب سنتی و پیاده شدن نظام جدید تعلیمات عمومی در سطح کشور و مبارزه این نظام با افکار سنتی و گاه کهنه، مخالفت قشریون، سطحی نگران و متحجران ناآگاه را بر علیه تازه های آموزش و پرورش برانگیخت و نوعی بدبینی مردم را در برابر برنامه های مترقی آن سبب ساز گردید بطوریکه بیشتر مردم از ترس اینکه اطفال آنها« بی دین» خواهند شد سالها از اعزام فرزندان خویش به مدارس جدید خودداری کردندوبدین ترتیب ضربات جبران ناپذیری رابر پیکره فرهنگ قاضی جهان وارد آوردند.

ج ـ وجود انواع تنبیه های شدید و سخت درگذشته نه چندان دور در مدارس باعث برخی از تردیدها در ادامه تحصیل و گاه موجبات فرار برخی از دانش آموزان را فراهم ساخته و از این طریق نیز خدشه مهلکی بر بالا بردن میزان آگاهیهای مردم وارد ساخت.

د ـ آنچه بدیهی است درگذشته، دختران و زنان قاضی جهان از نعمت خواندن و نوشتن محروم بودند و فقط پسران و مردان می توانستند کسب علم نمایندو سوادآموزی دختران و لزوم باسواد کردن آنان به صـورت یک واقعیـت و ضـرورت اجتمـاعی مطـرح نبود و باسواد شدن این طبقه، پیوسته با مخالفت خانواده های قشری روبرو می گشت و در حدود سه الی چهار نفر از دختران قاضی جهان در چنین شرایطـی توانستـه بودند با ثبـت نام در مدارس مختلط آذرشهر و تبریز ادامه تحصیل داده و به مدارج عالی